Het belang van herkenning in herstel

Het belang van herkenning in herstel

Herkenning bij anderen is een essentieel mechanisme in het herstel van psychische kwetsbaarheid. Vooral wanneer het gaat om het terugvinden van jezelf.

Ik benader dit vanuit het model van Projectieve Empathie (PE).

Het mechanisme van projectie

Psychische pijn of emoties die nog niet volledig zijn geïntegreerd, en dus nog geen plek hebben gekregen in iemands leven, blijven vaak onderdrukt in de psyche. Het kan zijn dat iemand wel al een therapie heeft afgerond en weer stabiel is, maar dat bepaalde ervaringen nog niet volledig verwerkt zijn of nog geen plaats hebben gekregen in het dagelijks leven.

Projectie: je ziet je eigen onderdrukte gevoelens terug in de ander

Stel: je hebt een zware depressie doorgemaakt en bent een tijdje opgenomen geweest. Inmiddels ben je weer thuis en pak je, stap voor stap, de draad van het leven weer op. Hoewel de meeste symptomen zijn verdwenen, is er nog veel dat zich langzaam een plek moet zien te vinden. Denk aan gevoelens van verlies over de ‘verloren periode’, aan eenzaamheid, het gevoel niet begrepen te zijn. Maar ook aan thema’s zoals opnieuw betekenis geven aan je leven, omgaan met stigma van de buitenwereld, het herwinnen van vertrouwen in jezelf, en het vinden van een nieuwe kijk op zingeving.

In deze periode kunnen er veel gevoelens op je afkomen, waarvan sommige nieuw of verwarrend zijn. Het is zelden mogelijk om dat allemaal meteen te plaatsen. Gelukkig beschikt de menselijke geest over een vermogen om emoties geleidelijk te integreren. Zo kun je verder met je herstel, zonder overweldigd te raken.

Verlangens, angsten, boosheid, pijn en andere emoties waarvoor nog geen ruimte is, worden – tijdelijk – onderdrukt of genegeerd. Dat gebeurt bij ieder mens, vaak zonder dat we het merken. Maar deze onderdrukte gevoelens en verlangens kunnen onverwacht naar boven komen, en worden dan door onze psyche als bedreigend ervaren. Om die dreiging af te weren, projecteert onze geest deze gevoelens soms onbewust op anderen. Dit gebeurt automatisch, zonder dat je het doorhebt. Het klinkt misschien wat vreemd als je dit voor het eerst hoort, dus laat ik een voorbeeld geven.

Stel: je voelt je ’s avonds vaak wat onrustig. In werkelijkheid ben je een beetje eenzaam, maar omdat eenzaamheid niet past bij het beeld dat je van jezelf hebt – je ziet jezelf als zelfstandig en onafhankelijk – herken je het niet. Je wijt je onrust aan andere dingen: misschien ben je moe, of druk, houd je jezelf voor. Maar het gevoel is daarmee niet verdwenen. Het vindt een andere weg: je herkent het opeens bij anderen. Bij de buurvrouw die vaak alleen zit. Bij de collega met die treurige blik in zijn ogen. Het gevoel leeft voort, maar buiten jezelf.

Projectie als richtingaanwijzer

Wanneer je onbewust emoties op iemand anders projecteert, voel je vaak wel dat er ‘iets’ is. Het gedrag van de ander roept iets in jou op: een irritatie, een fascinatie, een verlangen om te helpen. Je reageert niet neutraal. Iets in de ander raakt je – of dat nu positief of negatief is.

Misschien ergert iets in de ander je mateloos. Of je voelt je juist tot diegene aangetrokken. Of je voelt een sterke drang om te helpen, omdat je denkt iets te herkennen in wat de ander doormaakt.

Wat er dan gebeurt, is dat je op een bepaald niveau iets in de ander herkent dat ook in jou leeft – soms zonder dat je je daarvan bewust bent. Je begrijpt de ander, intuïtief. Je voelt aan wat hij of zij ervaart. En wanneer het lukt om hier met een open houding naar te kijken, zonder direct te oordelen of je te verzetten tegen wat het in jou oproept, ontstaat er iets dat we in de psychologie aanduiden als emotionele empathie: je verplaatst je in de ander, en in dat moment ontmoet je ook iets van jezelf.

Verbeterde associaties

Wanneer je een gevoel herkent in de ander en er met een open blik naar kunt kijken, begint dat gevoel zich langzaam los te maken van de negatieve associaties die er onbewust aan vastzaten.

Stel: je hebt in je leven niet de ruimte gekregen om kwetsbaar te zijn. In je jeugd voelde het niet veilig om je open te stellen, waardoor kwetsbaarheid onbewust werd verbonden aan emoties als angst en schaamte. Je leerde – niet bewust, maar via je zenuwstelsel – om dit gevoel te onderdrukken. Later in je leven kwamen er opnieuw momenten waarop je sterk móést blijven, waardoor je bijna bent vergeten dat die kwetsbare gevoelens überhaupt bestaan. Ze raakten diep verstopt.

Totdat je in gesprek raakt met iemand die wél zijn of haar kwetsbaarheid durft te tonen. Misschien roept het eerst lichte irritatie of ongemak bij je op. Maar zodra je er met compassie naar kunt kijken, gebeurt er iets. Je merkt: kwetsbaarheid is eigenlijk helemaal niet zo bedreigend. Je ziet dat het tonen ervan juist krachtig, dapper en mooi kan zijn. Iets begint te verschuiven. Je associaties veranderen. Kwetsbaarheid wordt minder iets om te vermijden, en steeds meer iets wat misschien ook in jou bestaansrecht mag krijgen.

Gebruik maken van je empathisch vermogen

Veel mensen in herstel beschikken nog niet over voldoende zelfcompassie om dit hele proces intern te laten plaatsvinden. Tegelijkertijd hebben ze vaak wél een sterk ontwikkeld empathisch vermogen richting anderen. Juist daarom werkt het herzien van deze associaties het best in relatie tot een ander. Door je in de ander te verplaatsen, spiegel je iets terug naar jezelf. Je empathie voor de ander fungeert als tussenstap: een brug waardoor je geleidelijk leert om ook jezelf met meer mildheid en begrip tegemoet te treden.