Wat Oliver Sacks ons leerde over synesthesie

Een venster op de menselijke perceptie

Oliver Sacks is één van mijn favoriete schrijvers over de menselijke psyche. Hij was niet alleen een neuroloog, maar ook een verhalenverteller die uitzonderlijke waarnemingen koppelde aan diepgaande reflecties op het menselijk bewustzijn. In zijn boek Musicophilia: Tales of Music and the Brain (Sacks, 2007) beschrijft hij intrigerende voorbeelden over synesthesie: hoe het pnze waarneming kan vormgeven.

Voor Sacks was synesthesie geen pathologie of afwijking, maar een inkijk in de menselijke perceptie. Hij zag het als bewijs dat onze zintuigen geen gescheiden systemen zijn, maar onderling verweven netwerken die samen een unieke ervaring creëren.

Een wereld waarin zintuigen dansen

Sacks beschreef hoe synestheten de wereld niet alleen zien of horen, maar ook echt beleven als een complex geheel van kleuren, klanken, smaken en vormen. In Musicophilia noemt hij onder andere een pianist die elke toonsoort ervaart als een specifieke kleur, waarbij D-majeur bijvoorbeeld “lichtblauw” aanvoelt en F-mineur “diepbruin” (Sacks, 2007).

Hij verwijst ook naar het werk van Richard Cytowic, die aantoonde dat synesthetische waarnemingen neurologisch consistent zijn. Functionele beeldvorming liet zien dat bij synestheten verschillende sensorische hersengebieden gelijktijdig actief worden, bijvoorbeeld visuele kleurgebieden bij het horen van geluid (Cytowic & Eagleman, 2009). Voor Sacks was dit niet slechts een neurologisch feit, maar een aanwijzing dat de menselijke ervaring van nature meerdimensionaal is.

Meerdimensionaal, een fascinerende term voor alles wat meer dan één dimensie heeft. In dit geval kun je elke zintuigsoort zien als één dimensie.

Van stoornis naar gave

In het verleden werd synesthesie gezien als een zeldzame eigenschap of zelfs een pathologie. Sacks was het hier niet mee eens, hij ziet mensen anders; hij kijkt juist wat hij van ze kan leren. Hier hebben we veel kennis aan te danken over de werking van onze hersenen.

Volgens Sacks zijn synestheten niet afwijkend, maar anders georganiseerd. Tijdens de ontwikkeling van de hersenen vindt normaliter een proces van “pruning” plaats, waarbij verbindingen tussen zintuiglijke gebieden worden verminderd. Bij synestheten lijkt dit proces minder ver te gaan, waardoor er meer kruisverbindingen blijven bestaan (Cytowic & Eagleman, 2009). Dit leidt tot een rijkere, associatieve manier van waarnemen.

Dit is een belangrijk punt dat Sacks de psychologie wilde meegeven: dat het zogenaamde normale brein slechts één van de vele mogelijke manieren is om de wereld te ervaren.

Psychologische en creatieve implicaties

Synesthesie toont aan dat waarneming geen passief proces is. Onze ogen werken niet zoals een filmcamera. Wat wij zien, horen of voelen is niet simpelweg een weerspiegeling van de buitenwereld, maar een actieve constructie van de hersenen. Dit zien we bijvoorbeeld ook bij constructivistische benaderingen binnen de psychologie, waar perceptie en betekenisgeving gezien worden als dynamisch.

Daarnaast wees Sacks ons op de relatie tussen synesthesie en creativiteit. Veel kunstenaars, musici en schrijvers blijken synesthetische trekken te hebben. Niet omdat zij per se kleuren kunnen horen, maar omdat hun zintuigen sterker met elkaar resoneren. Dat vergemakkelijkt het leggen van onverwachte verbanden, wat de kern is van creatief denken (Ward et al., 2008).

Voor psychologen en coaches betekent dit dat synesthesie niet alleen een neurologisch fenomeen is, maar ook een metafoor kan zijn voor het samengaan van ratio en verbeelding. Mensen die “in kleur denken” of “gevoel horen” brengen de complexiteit van menselijke ervaring letterlijk tot leven.

De humanistische erfenis van Sacks

De kracht van Sacks lag niet alleen in zijn wetenschappelijke scherpte, maar in zijn vermogen om zich te verwonderen en empathisch te blijven tijdens zijn zware werk. Hij benaderde neurologische diversiteit niet als afwijking, maar als kans om de menselijke geest beter te begrijpen.

Zijn werk herinnert ons eraan dat menselijke waarneming complex en multidimensionaal is en dat onze beleving zelfs nog een stap dieper gaat. En dat we een schat kunnen leren van bijzondere fenomenen als synesthesie.

Literatuurlijst

Cytowic, R. E., & Eagleman, D. M. (2009). Wednesday is Indigo Blue: Discovering the Brain of Synesthesia. Cambridge, MA: MIT Press.

Sacks, O. (2007). Musicophilia: Tales of Music and the Brain. New York, NY: Alfred A. Knopf.

Ward, J., Thompson-Lake, D., Ely, R., & Kaminski, F. (2008). Synaesthesia, creativity and art: What is the link? British Journal of Psychology, 99(1), 127–141. https://doi.org/10.1348/000712607X204164